Marcinkiewicz (Dunin-Marcinkiewicz) Wincenty, pseud. Naum Pryhaworka (1807–1884), poeta białorusko-polski, białoruski działacz oświatowy. Pochodził z drobnej szlachty, ur. w Paluszkiewiczach w pow. bobrujskim, był synem Jana, rządcy niewielkiego majątku metropolity S. Siestrzeńcewicza, i Marii z Wołczackich. Podstawy nauki szkolnej, które wystarczały do przyjęcia do szkoły powiatowej w Bobrujsku, otrzymał w domu. Po ukończeniu szkoły w Bobrujsku uczył się w Wilnie w szkole wydziałowej, założonej na miejsce dawnego kolegium jezuickiego, a w. r. 1824 wstąpił na wydział medycyny uniwersytetu w Petersburgu (wg J. Gołąbka w Wilnie). Studiów nie ukończył, przebywał przez pewien okres w domu i w r. 1827 rozpoczął pracę urzędniczą, początkowo w konsystorzu katolickim w Mińsku, potem w komisji mińskich sądów granicznych. W r. 1831 pracował jako sekretarz w prywatnym biurze w Wilnie; w l. 1832–4 w sądzie kryminalnym w Mińsku, a następnie – aż do r. 1839 – ponownie w konsystorzu; gdy zaś w t. r. nastąpiło skasowanie unii przez rząd rosyjski i wzmogło się tempo rusyfikacji, M. zrezygnował z tej posady i osiedlił się pod Mińskiem, gdzie zakupił mały folwark Lucynkę. Okresami mieszkał w Mińsku, gdyż do r. 1858 piastował godność deputata szlacheckiego. Tu rozpoczął pracę literacką. W ciągu kilkunastu lat stał się jednym z organizatorów życia artystycznego i literackiego Mińszczyzny. Pozostawał w przyjaźni z S. Moniuszką, A. Kątskim, poetą i wydawcą A. Pieńkiewiczem, bibliografem I. Legatowiczem, a nade wszystko z L. Kondratowiczem (Syrokomlą), który wywarł poważny wpływ na białoruską twórczość M-a.
Pierwsze utwory literackie M-a, libretta do oper: Pobór rekrutów i Walka muzyków, grane na scenach z muzyką Moniuszki, nie zachowały się. W r. 1846 ukazała się w Wilnie «opera we dwóch aktach» Sielanka – pierwszy drukowany utwór M-a, grana również z muzyką Moniuszki na scenach amatorskich teatrów mińskich. Tak rozpoczętą twórczość literacką, zarówno w języku polskim, jak białoruskim, kontynuował M. przez kilkanaście lat. Do r. 1861 napisał wiele wierszy refleksyjno-lirycznych i miłosnych, scenek dramatycznych, powiastek i poematów historycznych, które publikował w kolejnych zbiorach: Hapon. Powieść białoruska z prawdziwego zdarzenia w języku białoruskiego ludu napisana (Mińsk 1855), Wieczernice i Obłąkany (tamże 1855), Ciekawyś? Przeczytaj! (tamże 1856), Dudarz białoruski czyli Wszystkiego potrosze (tamże 1857, tu m. in. Szczerowskie dożynki oraz Kłopoty literackie). Każdy ze zbiorów zawierał utwory polskie i białoruskie (drukowane alfabetem łacińskim). Utwory polskie, przeważnie wierszyki okolicznościowe, powiastki i opowiadania w rodzaju gawęd Syrokomli, cechowała rozwlekłość, brak zwartej kompozycji. Tematem ich było najczęściej życie codzienne szlachty. Najciekawszy utwór, Kłopoty literackie, będący satyrą na ówczesne stosunki wydawnicze, przedrukował P. Hertz w „Zbiorze poetów polskich XIX w.”. Natomiast w utworach białoruskich kreślił M. realistyczne obrazki z życia wsi białoruskiej, opierając się na elementach etnograficznych i folklorystycznych; interesowała go przy tym zarówno aktualna problematyka, jak i historia tej ziemi. Okazał się – zdaniem współczesnych – artystą w malowaniu zwyczajów i obrzędów ludu białoruskiego. W r. 1859 wydrukował w Wilnie trud swej kilkunastoletniej pracy, przekład „Pana Tadeusza” A. Mickiewicza na język białoruski, natomiast skonfiskowany przez cenzurę rosyjską, nie zezwalającą na druk alfabetem łacińskim. (Wyd. 2., ale tylko dwóch ksiąg, ukazało się jako t. 2 zbioru „Belaruskie peśnjary” Pet. 1908). Od tego czasu nie drukował już więcej utworów białoruskich, a powstałe po r. 1860 opublikowano pośmiertnie. Z prac w języku polskim ukazało się w r. 1861 w Wilnie opowiadanie historyczne pt. Lucynka, czyli Szwedzi na Litwie, w którym w kreśleniu wielu scen naśladował „Pana Tadeusza”.
Równolegle z pracą literacką prowadził M. działalność oświatową wśród ludu białoruskiego, założył m. in. szkółki dla dzieci włościan w Lucynce oraz mieszczan w Mińsku. Jako poeta tworzył programowo dla ludu białoruskiego (nazywano go Dudarzem białoruskim); przez całe życie pracował nad jego uświadomieniem. W przededniu powstania styczniowego uczestniczył w pracach nielegalnego stowarzyszenia tzw. «Piątkowiczów», które m. in. prowadziło działalność kulturalno-oświatową wśród chłopów. Ta działalność, a nadto osobiste kontakty z kołami rewolucjonistów oraz zbieżność niektórych poglądów M-a z programem rewolucyjnej demokracji uczyniły postać M-a podejrzaną dla władz i policji. Widziano w nim autora patriotycznych utworów dla ludu, posądzano o kolportowanie utworów własnych i literatury rewolucyjnej. Był M. istotnie autorem odezwy wzywającej do przeciwstawienia się caratowi, która 27 III 1861 została przesłana do wileńskiego gubernialnego marszałka szlachty A. Domeyki, o czym powiadomiono nawet samego cara Aleksandra II (wg przypuszczenia Mal’dzisa), oraz autorem Hutorki Staroho Deda (1863) i tłumaczem na język białoruski hymnu „Boże, coś Polskę”. M. brał też bezpośredni udział w powstaniu, za co został aresztowany i osadzony w więzieniu w Mińsku, gdzie przebywał od października 1864 do grudnia 1865. Nie udowodniono mu żadnego antypaństwowego przewinienia, zwolniono go więc z więzienia, ale przez wiele lat pozostawał pod nadzorem policji. Wg „Historii belaruskaj dakastryčnickaj litaratury” M. wraz z córką Kamilą, nauczycielką, byli zesłani do Solikamska w gub. permskiej, gdzie przebywali przez dłuższy okres. (J. Gołąbek oraz S. Majchrowicz podają dwie różne daty aresztowania: 1863 i 1866). Nadzór policyjny, aktualny jeszcze w r. 1870, przeszkodził M-owi w działalności oświatowej; sam nie mógł występować publicznie, dlatego też pracę tę kontynuowała jego rodzina, żona i córki: Eladia i Cezaryna. Stosunek M-a do carskiego rządu i administracji znalazł odbicie w komedii-wodewilu Pinskaja šlachta (powstałej w r. 1866), w której groteskowo i satyrycznie przedstawił urzędników rosyjskich. M. miał także uzdolnienia muzyczne i występował na publicznych koncertach.
M. zmarł 17 XII 1884 w Lucynce, pochowany został na cmentarzu w Tupalszczyźnie. Pierwszą żoną M-a była Józefa Baranowska, córka właściciela biura, w którym M. w Wilnie pracował. Po jej śmierci (1857) M. ożenił się (1858) z wdową Olesią Grużewską. Z pierwszego małżeństwa miał oprócz wspomnianych córek – syna (nie znanego z imienia). M. pozostawił w rękopisie kilkanaście utworów, część z nich zaginęła, niektóre opublikował M. Downar Zapolski w zbiorze „Belaruskie peśnjary” (T. VI, VII, Pet. 1910, w innych tomach znalazły się przedruki: Hapona, Wieczernic i in.). Komedię z r. 1870 Zaloty (wystawioną w całkowitym przekładzie białoruskim J. Lesika w r. 1915) wydano w r. 1918 w „Zborniku sceničnych tvoraŭ (Mińsk), inne utwory ogłoszono w czasopismach. M. uważany jest za jednego z najważniejszych przedstawicieli nowej literatury białoruskiej. Poświęcono mu liczne prace, wielokrotnie publikowano jego utwory.
Estreicher w. XIX; Korbut; Enc. Org.; W. Enc. Ilustr.; – A. S., Pan Tadeusz na Białorusi, „Tyg. Illustr.” 1887 nr 261; Downar Zapolski M., W. Dunin-Marcinkiewicz i joho poema Taras na Parnase, Witebsk 1896; Eli, Pieśniarz białoruski, „Kraj” 1885 nr 10; Historyja belaruskaj dakastryčnickaj litaratury, Mińsk 1969 II (fot.); Gołąbek J., Wincenty Dunin-Marcinkiewicz, Wil. 1932 (fot.); Majchrovič S., Narysy bielaruskaj litaratury XIX s., Mińsk 1957; Mal’dzis A., Tvorčae pobracimstva, Mińsk 1966 s. 85–133; Stochel W., Powstanie styczniowe w literaturze białoruskiej, „Przegl. Human”. 1972 nr 1 s. 83–98; Wegnerowicz R. W., Młoda Białoruś, „Świat Słowiański” 1912 t. 1; Ziemkiewicz R., Wincuk Dunin-Marcinkiewicz, „Nasza Niwa” 1910 nr 48; – Zbiór poetów polskich XIX w., Oprac. P. Hertz, W. 1961; – „Dzien. Warsz.” 1855 nr 188; „Gaz. Warsz.” 1855 nr 184, 244, 1857 nr 16; – IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna.
Celina Gajkowska